آشنایی با سخنان و حدیث هایی از ائمه درباره قرض الحسنه
تعریف قرض الحسنه
قرض الحسنه در لغت به معنای قرض نیکو و پسندیده است. در اصطلاح شرعی، به وامی گفته می شود که بدون سود یا بهره مالی به فرد نیازمند داده می شود و قرض دهنده تنها انتظار بازپرداخت اصل مبلغ را دارد. این عمل در قرآن کریم به عنوان «قرض به خدا» توصیف شده است، به این معنا که خداوند خود پاداش آن را چندین برابر به قرض دهنده عطا می کند (سوره بقره، آیه 245).
در قرآن، سیزده بار با واژه های گوناگون، سخن از قرض به میان آمده و با آن تاکید شده است. در هر جا که کلمه «قرض» آمده به دنبال آن کلمه «حَسناً» نیز آمده است.
از این رو در اسلام به وام بی بهره «قرض الحسنه» می گویند. این ترکیب بیانگر آن است که قرض دادن باید به صورت نیکو انجام شود. نیکویی آن را می توان از چند جهت تصوّر کرد:
1. آبرومندانه باشد.
2. بی منّت باشد.
3. بدون چشم داشت به سود و بهره باشد.
4. برای خشنودی خدا باشد.
5. از روی میل و علاقه باشد.
جایگاه قرض الحسنه در قرآن :
قرآن کریم در آیات متعددی به قرض الحسنه اشاره کرده است. در اینجا نظر شما را به ذکر چند آیه از میان آیات قرض الحسنه جلب می کنم:
در آیه 282 سوره بقره می خوانیم:
یا اَیُّهَا الَّذینَ امَنُوا اِذا تَدایَنْتُمْ بِدَیْنٍ اِلى اَجَلٍ مُسَمَّىً فَاکْتُبُوهُ.
اى کسانى که ایمان آوردید هنگامى که به یکدیگر قرض الحسنه دادید تا زمان معیّن پس آنرا بنویسد.
در آیه 12 سوره مائده می خوانیم که خداوند به بنی اسرائیل فرمود:
… وَ اَقْرَضْتُمُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً لَاُکَفِّرَنَّ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ لَاُدْخِلَنَّکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهارُ؛
اگر نماز به پا دارید و زکات بدهید و به رسولانم ایمان بیاورید و آنها را یاری کنید و قرض الحسنه به خدا بدهید، گناهان شما را محو می کنم و شما را در باغ هایی از بهشت که نهرها از زیر درختانش جاری است وارد می کنم.
در این آیه در رابطه با قرض الحسنه چند نکته وجود دارد. نخست اینکه: این دستور به قدری مهم است که پس از نماز و زکات و ایمان و یاری رسولان خدا، ذکر شده، دوم اینکه: این دستور در ادیان پیشین نیز از دستورهای مهم خدا بوده است. سوّم اینکه: پاداش آن بخشش گناهان و بهشت پرنعمت است. چهارم آنکه: قرض الحسنه، قرض دادن به خداست. یعنی مورد پذیرش حقّ است و خدا دستش را به جای دست مستمند قرار می دهد.
در آیه 20 سوره مزّمّل می خوانیم:
… وَ اَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ اَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً…؛
و نماز را برپا دارید و زکات را ادا کنید و به خدا قرض الحسنه دهید.
در این آیه سه نکته قابل توجّه است؛ نخست اینکه: قرض الحسنه، بعد از نماز و زکات به عنوان سوّمین دستور ذکر شده که بیانگر اهمیّت آن است. دوم آنکه: قرض الحسنه قرض دادن به خداست. اشاره به اینکه گویی قرض دهنده با خدا معامله می کند و خداوند قرض او را می پذیرد. سوم اینکه: این اصل مقدّس مانند نماز و زکات، باید در سطح وسیع و همگانی انجام شود. لذا در آیه فوق با واژه جمع، به عموم مردم از زن و مرد، خطاب شده است.
در آیه 17 تغابن می خوانیم:
اِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً یُضاعِفْهُ لَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ شَکُورٌ حَلِیمٌ؛
اگر به خدا قرض الحسنه دهید، آن را برای شما چند برابر سازد و شما را می بخشد و خداوند تشکّرکننده و بردبار است.
در این آیه نیز به چند نکته در ارزش قرض دادن اشاره شده؛
نخست اینکه: قرض دادن به مؤمنان، قرض دادن به خداست و مورد پذیرش حق است.
دوم اینکه: قرض دادن موجب افزایش نعمت به چندین برابر مقدار قرض می گردد.
سوم اینکه: موجب آمرزش گناهان از سوی خدا می شود.
چهارم اینکه: خداوند از قرض دهنده تشکر می کند، یعنی آن را به نیکی می پذیرد و با پاداش های دنیوی و اخروی جبران می نماید.
و یا مثل ایه 245 سوره بقره: «مَّن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا کَثِیرَهً وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُونَ»
خاندان رسالت (علیهم السّلام) در گفتار و رفتارشان به قرض الحسنه اهمیّت فراوان می دادند و خود در این راه پیشقدم می شدند و پیروانشان را با تاکیدهای بسیار به این امر مقدّس دستور می دادند.
در کتاب وسائل الشّیعه که از منابع فقه شیعه است و محور استنباط و اجتهاد مجتهدان تشیّع می باشد، در جلد سیزده، 134 روایت در «ابواب الدَّیْن» درباره قرض و پاداش و احکام آن ذکر شده است.
نمونه هایی از قرض الحسنه در سیره معصومین (ع)
سیره پیامبر اکرم (ص)
پیامبر (ص) خود بارها به نیازمندان قرض الحسنه می دادند و دیگران را نیز به این کار تشویق می کردند. در روایتی آمده است که ایشان حتی در شرایط دشوار مالی، از کمک به دیگران دریغ نمی کردند.
امام علی (ع)
امام علی (ع) در دوران خلافت خود، اموال عمومی را به صورت قرض الحسنه در اختیار نیازمندان قرار می دادند و بر بازپرداخت آسان تأکید داشتند.
امام حسن مجتبی (ع)
ایشان به کریم اهل بیت معروف بودند و بارها اموال خود را به صورت قرض الحسنه در اختیار نیازمندان قرار می دادند
احادیثی از ائمه درباره فضیلت قرض الحسنه :
از پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند:
… وَمَـنْ اَقْرَضَ اَخاهُ الْمُـؤْمِنَ بِـکُلِّ دِرْهَمٍ اَقْرَضَهُ وَزْنَ جَبَلِ اُحُدٍ وَجَـبَلَ رِضْـوانٍ وَطُورِ سَیْـناءَ حَسَنـاتٍ. فَاِنْ رَفَقَ بِهِ فِـى طَلَبِهِ یَعْبَـرُبِهِ عَلَى الصِّراطِ کَالْبَرْقِ الْخـاطِفِ الّـلامِعِ بِغِیْـرِ حِسابٍ وَلاعَذابٍ. [ ثواب الاعمال و عقابها ص 414 .]
کسى که به برادر مسلمان خود قرض دهد، در برابر هر درهمى که قرض داده هم وزن کوه احد و کوه رضوان و کوه سینا، حسنات خواهد داشت. و اگر براى وصول آن مدارا کند، از پل صراط همچون برق جهنده بدون حساب و عذاب خواهد گذشت.
******
از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل شده که فرمودند:
مَنْ اَرادَ اَنْ تُسْتَجابَ دَعْوَتُهُ وَاَنْ تَکْشِفَ کُرْبَتُهُ فَلْیُفَرِّجْ عَنْ مُعْسِرٍ.
کسى که مایل است خداوند دعایش را مستجاب نماید، و غم و اندوهش را بزداید، پس باید تلاش کندغم و اندوه انسانى را که در مضیقه است، برطرف نماید.
******
پیامبر گرامى صلى الله علیه و آله فرمودند:
مَنِ احْتاجَ اِلَیْهِ اَخُوهُ الْمُسْلِمُ فِى قَرْضٍ وَهُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ فَلَمْ یَفْعَلْ، حَرَّمَ اللّهُ عَلَیْهِ رِیْحَ الْجَنَّهِ.
کسى که برادر مسلمان و نیازمندش از او تقاضاى قرض الحسنه بکند و او با اینکه توانائى دارد، خواسته او را تأمین ننماید خداوند او را از بوى بهشت محروم خواهد ساخت.
******
پیامبر صلی الله و علیه و آله و سلم فرمودند :
مَنْ أَقْرَضَ مَلْهوفا فَأَحْسَنَ طِلْبَتَهُ اسْتَأْنَفَ الْعَمَلَ وَ أَعْطاهُ اللّه بِکُلِّ دِرْهَمٍ أَلْفَ قِنْطارٍ مِنَ الْجَنَّهِ؛ [ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ص 289]
هر کس به گرفتار و درمانده اى قرض بدهد و در پس گرفتن آن خوشرفتارى کند [گناهانش پاک شده] اعمالش را دوباره شروع مى کند و خداوند در برابر هر درهم، هزار قنطار (ثروتى فراوان) در بهشت به او عطا کند.
******
عبدالله بن مسعود از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمودند:
مـا مِـنْ مُسْـلِمٍ یُقْرِضُ مُسْلِما قَرْضا مَرَّهً اِلاَّ کانَ کَصَدَقَتِها مَرَّتَیْنِ. [التّرغیب و التّرهیب، ج 2، ص 41.]
هر مسلمانى مالى را یکبار قرض دهد، مثل این است که همان مال را دوبار صدقه داده است.
******
رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند:
مَنْ اَقْرَضَ مُؤْمِنا قَرْضا یَنْتَظِرُبِهِ مَیْسُورَهُ کانَ مالُهُ فِى زَکاهٍ وَ کانَ هُوَ فِى صَلاهٍ مِنَ الْمَلائِکَهِ حَتّى یُؤَدِّیَهُ اِلَیْهِ.
هر کس به مؤمنى قرض بدهد و منتظر بماند تا قرض گیرنده گشایش (در کارش) یابد، آن مال ثواب زکات خواهد داشت و قرض دهنده مورد درود فرشتگان باشد تا آنکه قرض گیرنده قرضش را ادا نماید.
******
امام على علیه السلام :
وَ اغْتَنِمْ مَنِ اسْتَقْرَضَکَ فى حالِ غِناکَ لِیَجْعَلَ قَضاءَهُ لَکَ فى یَوْمِ عُسْرَتِکَ؛ [نهج البلاغه(صبحی صالح) ص 398 ، از نامه 31]
غنیمت بدان کسى را که در زمان توانگریت از تو قرض بخواهد تا در روز تنگدستى ات (قیامت) بپردازد.
******
امام على علیه السلام فرمودند:
اِیّاکُمْ وَالدَّیْنَ؛ فَاِنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَذُلٌّ بِالنَّهارِ.
از قرض کردن پرهیز نمایید؛ چون قرض باعث غم و اندوه شب و خوارى انسان در روز است.
(نتیجه طبیعى قرض گرفتن است بنابراین تا انسان تا ناچار نباشد بهتراست که قرض نگیرد).
******
امام باقر علیه السلام فرمودند:
کُـلُّ ذَنْبٍ یَکْفُرُهُ الْقَتْلُ فِى سَبیلِ اللّهِ اِلاَّ الدَّیْنَ لاکَفّارَهَ لَهُ اِلاّ اَداؤُهُ، اَوْ یَقْضِىَ صاحِبَهُ، اَوْیَعْفُوَ الذَّىِ لَهُ الْحَقُّ.
هر گناهى که باشد شهادت در راه خدا آنرا پاک مى کند، مگر قرض را که کفّاره اى ندارد جز اینکه توسط بدهکار یا شخص دیگرى پرداخت شود یا اینکه طلبکار از حق خود گذشت نماید.
******
امام صادق علیه السلام فرمودند:
عَلى بابِ الْجَنَّهِ مَکْتُوبٌ: اَلْقَرْضُ بِثَمانِیَهَ عَشْرٍ وَالصَّدَقَهُ بِعَشْرَهٍ … [بحارالأنوار، ج 103، ص 138.]
بر درب بهشت نوشته شده است: قرض دادن هیجده برابر پاداش دارد و صدقه ده برابر.
******
امام صادق علیه السلام:
ثَلاثٌ تـُورِثُ المَحَبَّه: الـدَیـنُ وَ التَّـواضُعُ وَ البَذلُ؛ [تحف العقول ص 316]
سه چیز است که محبت آورد: قرض دادن و فروتنـى و بخشش.
******
امام صادق علیه السلام فرمودند:
… فَاِنْ اَعْطاهُ اَکْثَرَ مِمّا اَخَذَهُ مِنْ غَیْرِ شَرْطٍ بَیْنَهُما فَهُوَ مُباحٌ لَهُ، وَ لَیْسَ لَهُ عِنْدَاللّهِ ثَوابٌ فِیما اَقْرَضَهُ.
اگر وام گیرنده بدون قرار قبلى، سودى به صاحب مال بدهد مباح است؛ ولى وام دهنده پاداشى از خدا نخواهد گرفت.
******
از کتاب فقه الرضا علیه السلامنقل شده که امام هشتم فرمودند:
اَنَّ اَجْرَ الْقَرْضِ ثَمانِیَهَ عَشَرَ ضِعْفا مِنْ اَجْرِ الصَّدَقَهِ لاَِنَّ الْقَرْضَ یَصِلُ اِلى مَنْ لایَضَعُ نَفْسَهُ لِلصَّدَقَهِ لاَِخْذِ الصَّدَقَهِ.
پاداش وام دادن هیجده برابر بیش از صدقه است زیرا قرض الحسنه باعث مى شود که شخص به گرفتن صدقه دچار نشود.
شرایط قرض الحسنه در اسلام :
برای اینکه قرض الحسنه مورد قبول درگاه الهی باشد، باید شرایط خاصی رعایت شود که در احادیث و روایات به آن ها اشاره شده است:
نیت خالص
قرض دهنده باید نیتش کسب رضایت الهی باشد، نه طمع به پاداش مادی یا جلب توجه دیگران.
امام علی (ع) فرمودند:
«إنّما الأعمالُ بالنیّات»
(ارزش اعمال به نیت هاست).
عدم سخت گیری در بازپرداخت
پیامبر (ص) فرمودند:
«من یسّرَ على مُعسرٍ یسّرَ اللهُ علیه فی الدنیا والآخره»
(کسی که بر فرد تنگدست آسان بگیرد، خداوند در دنیا و آخرت بر او آسان می گیرد).
این حدیث بر اهمیت مدارا با قرض گیرنده تأکید دارد.
انتخاب فرد نیازمند واقعی
قرض باید به کسی داده شود که واقعاً نیازمند است و توانایی بازپرداخت دارد، تا هم به او کمک شود و هم از سوءاستفاده جلوگیری گردد
آثار قرض الحسنه در جامعه :
قرض الحسنه از منظر اجتماعی و اقتصادی نیز آثار مثبت فراوانی دارد که در احادیث به آن ها اشاره شده است:
تقویت همبستگی اجتماعی
قرض الحسنه باعث ایجاد اعتماد و محبت بین افراد جامعه می شود.
امام رضا (ع) فرمودند:
«المؤمنُ أخو المؤمنِ، یَسدُّ خلّتهُ و یقضی دینَه»
(مؤمن برادر مؤمن است، نیازش را برآورده می کند و قرضش را ادا می کند).
کاهش فقر
قرض الحسنه به افراد نیازمند کمک می کند تا بدون تحمل فشار ربا، نیازهای ضروری خود را برآورده کنند.
جایگزین ربا
در جامعه اسلامی، قرض الحسنه به عنوان جایگزینی برای ربا معرفی شده است. قرآن کریم ربا را حرام و قرض الحسنه را ستوده است (سوره بقره، آیه 275).
نتیجه نهایی :
قرض الحسنه یکی از زیباترین جلوه های اخلاق اسلامی است که در احادیث و روایات اسلامی به عنوان عملی با پاداش عظیم معرفی شده است. این عمل نه تنها به رفع نیازهای مادی افراد کمک می کند، بلکه باعث تقویت پیوندهای اجتماعی، کاهش فقر و دوری از ربا می شود. احادیث پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع) نشان دهنده ارزش والای قرض الحسنه و تأثیر آن در زندگی دنیا و آخرت است. از این رو، ترویج فرهنگ قرض الحسنه در جامعه اسلامی می تواند به بهبود وضعیت اقتصادی و معنوی افراد منجر شود.
گردآوری: بخش مذهبی ستاره آبی
