در دوره‌ای که زمین شکل متفاوتی داشت و قاره‌ها به شکلی دیگر آرایش یافته بودند، جنگل‌های انبوه و سرسبز زیستگاه غول‌هایی با گردن‌های دراز بود که به نام دایناسورها شناخته می‌شوند. این موجودات عظیم‌الجثه که در دوره ژوراسیک زندگی می‌کردند، حالا میلیون‌ها سال پس از انقراض‌شان، همچنان راز‌هایی از زندگی و رفتار خود را در دل فسیل‌های به جا مانده پنهان کرده‌اند.
یکی از کلید‌های بازگشایی این رازها، دندان‌های فسیل‌شده‌شان است که با استفاده از روش‌های نوین علمی، دانشمندان توانسته‌اند به اطلاعات دقیقی درباره رژیم غذایی، مهاجرت‌های فصلی و واکنش آنها به تغییرات اقلیمی دست پیدا کنند. این یافته‌ها نه تنها تصویر تازه‌ای از زندگی این غول‌های باستانی به ما ارائه می‌دهد، بلکه نشان می‌دهد که چگونه مطالعه جزئیات کوچک، مانند خراش‌ها و ساییدگی‌های ریز روی دندان‌ها، می‌تواند پنجره‌ای به دنیای دور و پر رمز و راز 150 میلیون سال پیش باشد.
سرنخ‌ها در دل فسیل‌ها
دایناسورها که از حدود 230 میلیون سال پیش در زمین ظاهر شدند و تا حدود 65 میلیون سال پیش بر زمین فرمانروایی کردند، انواع و اقسام گونه‌ها را شامل می‌شوند. یکی از مهم‌ترین گروه‌های دایناسورها، «سوروپودها» (Sauropods) بودند که شامل گونه‌هایی با گردن بسیار بلند و جثه غول‌آسا می‌شدند، مانند «دیپلودوکوس» (Diplodocus) و «براکیوسور» (Brachiosaurus) این جانوران علف‌خوار در دوره ژوراسیک می‌زیستند و به دلیل ابعاد عظیم بدنشان، نقش مهمی در اکوسیستم‌های آن زمان ایفا می‌کردند.
مطالعه‌ای که در ژوئیه 2025 در مجله معتبر «نیچر اکولوژی‌اند ایولوشن» (Nature Ecology & Evolution) منتشر شده‌است، توسط تیمی بین‌المللی انجام شد. این تیم با بررسی دقیق الگو‌های ساییدگی و خراش‌های ریز روی دندان‌های سوروپودها توانستند اطلاعاتی دست اول درباره رفتار غذایی و محیط زیستی این دایناسورها استخراج کنند.
تصویری شبیه‌سازی شده از «سوروپودها» (Sauropods)
تکنیکی نو برای خواندن داستان زندگی در دندان‌ها
«تحلیل بافت ریزسایش دندانی» (DMTA) روشی پیشرفته و نسبتاً جدید در علوم دیرینه‌شناسی است که از دهه 1990 به عنوان ابزاری برای مطالعه رژیم غذایی پستانداران منقرض‌شده توسعه یافته و به تدریج وارد حوزه مطالعه دایناسورها شده است. این روش مبتنی بر بررسی الگو‌های میکروسکوپی خراش‌ها و فرورفتگی‌هایی است که در نتیجه خوردن غذا و تماس با ذرات سخت روی مینای دندان ایجاد می‌شوند.
تحلیل بافت ریزسایش دندانی با استفاده از اسکن‌های سه‌بعدی با وضوح بسیار بالا، این الگو‌ها را ثبت و تحلیل می‌کند و به کمک آن می‌توان به رفتار تغذیه‌ای جانوران پی برد. برای مثال، دندان‌های حیوانی که رژیم غذایی نرم دارد، خراش‌های ظریف و پراکنده‌تری نسبت به جانوری که گیاهان سفت یا خاک و ذرات ساینده می‌خورد، خواهد داشت. این روش را می‌توان به مثابه خواندن «دفترچه خاطرات» روزانه دایناسورها دانست.
دکتر وینکلر در این باره می‌گوید: «شگفت‌انگیز است که همین خراش‌های ریز می‌توانند اطلاعات مهمی درباره رفتار و تغذیه حیوانات بدهند؛ انگار دندان‌ها پیام‌هایی از گذشته ارسال می‌کنند».
322 دندان، سه قاره، یک داستان جهانی
در این تحقیق، تیم علمی 322 نمونه دندان فسیل‌شده از سه منطقه دیرینه‌شناسی برجسته جهان جمع‌آوری کردند. به گزارش سایت «دانشگاه کیل» (University of Kiel) این مناطق که هرکدام نماینده‌های مهمی از دوره ژوراسیک هستند، نمونه‌هایی از 39 گونه دایناسور را به تیم ارائه دادند.
برای مطالعه دقیق، از قالب‌های سیلیکونی مخصوص و دندان‌های اصلی برای اسکن‌های سه‌بعدی استفاده شد تا با جزئیات میکروسکوپی بررسی شوند. نتایج این تحقیق نشان داد که حتی دایناسور‌هایی که از نظر ظاهری و مورفولوژیکی بسیار شبیه به هم بودند، رژیم غذایی متفاوتی داشتند. به عنوان مثال، دایناسور‌های «دیپلودوکوس» رژیم غذایی متنوعی داشتند که نشانه‌ای از تطبیق با محیط‌های مختلف و تغییرات فصلی است، در حالی که «کماراسوروس» (Camarasaurus) الگو‌های ساییدگی یکنواخت‌تری نشان داد که احتمالاً ناشی از مهاجرت‌های فصلی این گونه است تا همیشه به منابع غذایی مشابه دسترسی داشته باشد.
تصویری شبیه‌سازی شده از «کماراسوروس» (Camarasaurus)
رد پای اقلیم در دندان‌ها
یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر رژیم غذایی و رفتار جانوران، شرایط اقلیمی آن زمان است. در تانزانیا، دایناسور‌های گروه «تیتانوسور» (Titanosauriforms) با الگو‌های ساییدگی بسیار خشن‌تر در دندان‌هایشان مواجه بودند. پژوهشگران این وضعیت را ناشی از باد‌های موسمی می‌دانند که ذرات ریز شن کوارتز را بر روی گیاهان می‌نشاندند. این ذرات ساینده هنگام چرا خوردن برگ‌ها به همراه آنها وارد دهان دایناسورها می‌شد و باعث سایش سریع‌تر دندان‌ها می‌گردید.
دکتر «امانوئل چوپ» (Emanuel Choup)، یکی از سه رهبر تیم تحقیقاتی توضیح می‌دهد: «تغییرات اقلیمی نه تنها بر نوع گیاهان تأثیر می‌گذاشت، بلکه کیفیت و دسترسی به منابع غذایی را هم تحت تأثیر قرار می‌داد. این عوامل باعث تغییر رفتار‌های مهاجرتی و تطبیق رژیم غذایی دایناسورها می‌شد».
وقتی رفتار جانوران منقرض‌شده ملموس می‌شود
یکی از یافته‌های مهم این مطالعه، تفاوت‌های آشکار رفتار تغذیه‌ای در مناطق جغرافیایی مختلف بود. در مناطقی با شرایط اقلیمی سخت‌تر مانند تانزانیا، الگو‌های ساییدگی شدیدتر بودند، در حالی که در پرتغال و ایالات متحده آمریکا این الگو‌ها ملایم‌تر و متنوع‌تر دیده شدند. این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که دایناسورها چگونه با شرایط محیطی و منابع موجود سازگار شده و رفتار‌های متفاوتی از جمله مهاجرت و تخصص در رژیم غذایی خاص از خود بروز داده‌اند.
دکتر «آندره سالیرو» (Andre Saliero)، دیگر رهبر این تیم پژوهشی درباره این موضوع می‌گوید: «این یافته‌ها ثابت می‌کند که اصل تقسیم زیستگاه و استفاده متفاوت از منابع طبیعی که امروز در میان حیوانات مشاهده می‌کنیم، میلیون‌ها سال پیش نیز وجود داشته است».
اهمیت برای دیرینه‌شناسی مدرن
این مطالعه نه تنها به پرسش‌های قدیمی درباره رژیم غذایی سوروپودها پاسخ می‌دهد، بلکه ابزار نوینی را برای بازسازی اکوسیستم‌های منقرض‌شده در اختیار دانشمندان قرار می‌دهد. با کمک چنین روش‌هایی، پژوهشگران می‌توانند بهتر درک کنند که گونه‌های مختلف چگونه بدون رقابت شدید در کنار یکدیگر زیسته‌اند و چگونه تغییرات اقلیمی رفتار و زیست آنها را شکل داده است. دکتر«دانیلا وینکلر» (Daniela Winkler) می‌گوید: «هر دندان، بایگانی کوچکی از زندگی دایناسورهاست. با هر نمونه جدیدی که بررسی می‌کنیم، درک ما از این جهان باستانی کامل‌تر می‌شود».
از دایناسور‌های جوان تا گونه‌های جزیره‌ای
تیم پژوهشی در برنامه‌های آینده خود قصد دارد به بررسی رژیم غذایی دایناسور‌های جوان و بالغ بپردازد تا تفاوت‌های رفتاری میان گروه‌های سنی مختلف را مطالعه کند. همچنین، قصد دارند گونه‌های کوچک‌جثه‌ای مانند «اروپاسوروس» (Europasaurus) که در جزایر اروپا با منابع محدود زیست می‌کردند را مورد بررسی قرار دهند تا سازگاری آنها با محیط‌های خاص روشن شود. دکتر چوپ تأکید می‌کند: «ما تازه در آغاز راه هستیم. تلفیق فناوری‌های نوین با دانش دیرینه‌شناسی می‌تواند پنجره‌های جدیدی به زندگی روی زمین باز کند».
تصویری شبیه‌سازی شده از «اروپاسوروس» (Europasaurus)
گذشته‌ای که هنوز حرف برای گفتن دارد
این پژوهش نشان می‌دهد که حتی خراش‌های میکروسکوپی روی یک دندان فسیل‌شده می‌توانند داستانی درباره مهاجرت، سازگاری اقلیمی و رفتار جانوران در میلیون‌ها سال پیش بازگو کنند. هر کشف جدید، قطعه‌ای از پازل بزرگ زندگی باستانی است که تصویر جامع‌تری از تاریخ طبیعی زمین ارائه می‌دهد. دکتر وینکلر در پایان می‌گوید: «با هر دندان، یک قدم به فهم عمیق‌تر زندگی 150 میلیون سال پیش نزدیک‌تر می‌شویم».
