هولاکو خان: فاتح بغداد و بنیان‌گذار ایلخانان مغول
زندگینامه هولاکو خان
هولاکو خان، نوه‌ی چنگیز خان و یکی از نامدارترین سرداران مغول، از چهره‌های تأثیرگذار سده هفتم هجری (قرن سیزدهم میلادی) در تاریخ ایران و جهان اسلام بود. او نه‌تنها با فتح بغداد به خلافت عباسی پایان داد، بلکه با تأسیس سلسله‌ی ایلخانان در ایران، مسیر تازه‌ای در تاریخ فرهنگی، علمی و مذهبی این سرزمین گشود. در این مقاله، زندگی، فتوحات، سیاست‌ها، عقاید دینی و میراث تاریخی او را بررسی می‌کنیم.
پیشینه و تولد هولاکو خان
هولاکو خان (Hulagu Khan) در حدود سال 1217 میلادی (614 هجری قمری) در میان قبایل مغول زاده شد. او پسر تولوی، چهارمین پسر چنگیز خان و برادر کوچکتر منگوقاآن (خان بزرگ مغول) بود. از آنجا که مغول‌ها بر پایه نظام خانوادگی قدرت را تقسیم می‌کردند، هولاکو در رأس سپاهی عظیم به‌منظور فتح سرزمین‌های غربی از جمله ایران، شام، و مصر منصوب شد.
ورود به ایران و فتح سرزمین‌ها
هولاکو در دهه‌ی 640 هجری قمری وارد ایران شد. نخستین هدفش، سرکوب فرقه‌ی اسماعیلیه بود که پایگاه اصلی آن‌ها قلعه‌ی الموت در کوه‌های البرز بود. وی در سال 654 هجری قمری با حمله‌ای گسترده، قلعه الموت و دیگر دژهای اسماعیلیان را تصرف کرد. خواجه نصیرالدین طوسی، دانشمند بزرگ ایرانی، که در اسارت اسماعیلیان بود، در همین زمان آزاد شد و بعدها مشاور اصلی هولاکو شد.
فتح بغداد و سقوط خلافت عباسی
یکی از نقاط عطف دوران هولاکو، حمله به بغداد در سال 656 هجری قمری (1258 میلادی) بود. وی به‌رغم هشدارهای برخی منجمان، با اعتماد به خواجه نصیرالدین طوسی که گفته بود «اتفاقی نمی‌افتد»، به بغداد حمله کرد. در این حمله، خلیفه مستعصم بالله کشته شد و به 500 سال خلافت عباسی در بغداد پایان داده شد.
غارت بغداد، نابودی کتابخانه‌ها، قتل‌عام مردم، و تخریب آثار هنری و علمی از فجایع این حمله بود که در حافظه تاریخی مسلمانان همچنان زنده است.
تأسیس سلسله ایلخانان
پس از فتح بغداد، هولاکو مرکز حکومت خود را به مراغه در آذربایجان منتقل کرد و در آنجا رصدخانه مراغه را به کمک خواجه نصیرالدین طوسی بنیان نهاد. او حکومتی را در ایران بنیان گذاشت که به «ایلخانان» مشهور شد. ایلخانان تحت فرمانروایی مغول بودند، اما در طول زمان رنگ و بویی ایرانی گرفتند و فرهنگ و تمدن ایرانی ـ اسلامی را پذیرفتند.
غنایم و سیاست مالی
هولاکو غنایم بی‌شماری از حملات خود، به‌ویژه از بغداد، گرد آورد. این ثروت عظیم در جزیره‌ای از دریاچه ارومیه ذخیره شد. بنا به گفته برخی مورخان، این جزیره در سال 681 هجری، یعنی هنگام مرگ پسرش اباقاخان، در آب فرو رفت.
دیانت هولاکو
دیانت هولاکو مسئله‌ای مناقشه‌برانگیز در منابع تاریخی است. شیعه‌گرایان مانند قاضی نورالله ادعا کرده‌اند که وی تحت تأثیر خواجه نصیرالدین طوسی مسلمان شد. اما شواهد تاریخی و اسناد ترجمه‌شده از متون بودایی تبتی، ثابت می‌کند که هولاکو تا پایان عمر خود پیرو بودیسم تبتی، فرقه‌ی کاگیو بود. همسرش، دوقوز خاتون نیز پیرو مسیحیت نسطوری بود و کلیساهایی در قلمرو ایلخانان تأسیس کرد.
نقش هولاکو در تاریخ ایران و اسلام
هولاکو با از میان برداشتن خلافت عباسی، ساختار سیاسی جهان اسلام را دگرگون ساخت. اما از سوی دیگر، با حمایت از دانشمندان، هنرمندان، و معماران ایرانی، مسیر رشد فرهنگی و علمی را هموار کرد. رصدخانه مراغه یکی از مظاهر این دوران بود که با همکاری دانشمندانی از ایران، چین و سایر کشورها فعالیت می‌کرد.
از نظر سیاسی نیز، تأسیس ایلخانان زمینه را برای شکل‌گیری دولت صفوی و ایران مدرن فراهم کرد. زبان فارسی در دوران ایلخانان احیا شد و جای عربی را در بسیاری از متون رسمی و علمی گرفت.
مرگ و آرامگاه هولاکو خان
هولاکو خان در ربیع‌الثانی سال 663 هجری (1265 میلادی) در نزدیکی دریاچه ارومیه درگذشت. او را در جزیره‌ای معروف به «جزیره شاهی» که خزائنش در آنجا نگهداری می‌شد، دفن کردند. منابع می‌گویند که در هنگام دفن او، قربانیان انسانی نیز به شیوه‌ی مغولی همراه جنازه خاک شدند. دوقوز خاتون، همسر او، نیز اندکی بعد درگذشت.
سوالات متداول درباره زندگینامه هولاکو خان
1. هولاکو خان چه نسبتی با چنگیز خان داشت؟
هولاکو خان نوه چنگیز خان و پسر تولی، یکی از پسران چنگیز بود. او برادر کوچکتر منگو خان و قوبلای خان، دو تن از بزرگ‌ترین خان‌های مغول بود.
2. هدف اصلی هولاکو خان از آمدن به غرب آسیا چه بود؟
هدف اصلی هولاکو خان سرکوب فرقه اسماعیلیان یا همان فدائیان الموت در شمال غرب ایران و سپس حمله به خلافت عباسی در بغداد بود.
3. هولاکو چگونه بغداد را فتح کرد؟
در سال 1258 میلادی، پس از امتناع خلیفه المستعصم از تسلیم، هولاکو خان با سپاه خود بغداد را محاصره کرد، پس از نبردی کوتاه شهر را تصرف کرد و خلافت عباسی را سرنگون ساخت.
4. آیا هولاکو خان مسلمان شد؟
برخی منابع شیعه مدعی اسلام آوردن مخفیانه هولاکو با تأثیر خواجه نصیرالدین طوسی هستند، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که او تا پایان عمر بودایی و پیرو فرقه کاگیو باقی ماند.
5. سرنوشت هولاکو خان چه شد؟
هولاکو خان در سال 663 هجری قمری (1265 میلادی) در نزدیکی دریاچه ارومیه درگذشت و در جزیره‌ای که محل نگهداری خزاینش بود، دفن شد.
جمع‌بندی
هولاکو خان با آن‌که چهره‌ای خونریز و مهاجم در تاریخ اسلام شناخته می‌شود، اما نقش او در تحولات عمیق فرهنگی، سیاسی و علمی ایران غیرقابل انکار است. بنیان‌گذاری سلسله ایلخانان، پشتیبانی از دانشمندان، و تأثیرگذاری بر ساختار تمدنی ایران پس از قرون اولیه اسلامی از دستاوردهای ماندگار اوست. به‌همین خاطر، او را باید هم با شمشیر و هم با قلم سنجید.
گردآوری: بخش فرهنگ و هنر ستاره آبی
