مثنوی چیست؟ آشنایی با یکی از جذاب‌ترین قالب‌های شعر فارسی

مثنوی در ادبیات فارسی: تاریخچه، ویژگی‌ها و نمونه‌های مشهور

مثنوی چیست؟

مثنوی بعنوان یکی از قالب های شعری محسوب میشود که ابیات زیادی دارد و کاربرد آن در سرودن داستان ها و مطالب طولانی است. هر بیت در این قالب، قافیه ی جداگانه ای دارد که به آن مثنوی( دو تا دو تا) می گویند. در قرن سوم و چهارم هجری، مثنوی برای نخستین بار ، سروده شد. در قالب مثنوی، شعر را به زبان های گوناگونی می سرایند که از این زبانها می توان به فارسی، کردی، اردو، زبان های ترکی و عربی اشاره کرد. 

معمولاً شاهنامه ی فردوسی از بزرگ ترین سروده های ادبیات پارسی به شمار میرود که در قالب مثنوی سروده شده است. از نخستین نمونه های مثنوی می توان کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی را نام برد. مولوی یکی از دیگر سرایندگان پیرو قالب مثنوی به شمار میرود که در قالب مثنوی،  مطالب عرفانی اش را سرود. شاعران بزرگ دیگری در شهرهایشان از این قالب استفاده کرده اند که نظیر نظامی،  سعدی،  عطار و جامی می باشند. قالب مثنوی، صرفا مختص زبان فارسی است.

ساختار و نحوه قرارگیری قافیه در مثنوی

واژه ی مثنوی به معنای دوتایی و زوج بودن می باشد. علت این نامگذاری بخاطر نوع قرارگیری قافیه ایست که در این قالب شعری استفاده شده است. در قالب مثنوی، هر دو مصرعِ یک بیت، هم قافیه اند و معمولاً 13 بیت هجا، هر مصرع را تشکیل می دهد. باتوجه به متنوع بودن تعداد ابیات مثنوی، ابیات نمونه های معروف مثنوی به 2000 تا 5000 بیت می رسد. منشأ این قالب شعری طبق تحقیقات نوین، از یک قالب شعر فارسی است نه قالب عربی مثنوی.

مثنوی در شعر معاصر

در دوران قاجاریه، برای سرودن مثنوی در اشعار معاصر، تحولی در وزن عروضی ایجاد شد ولی دلیل عدم محبوبیت این تحول، نداشتن جذابیت آهنگ شعر بود.

محتوای مثنوی

محتوای مثنوی، متشکل از چهار نوع به شرح زیر می باشد :

 در محتوای مثنوی از حماسی میتوان به شاهنامه ­ی فردوسی و از تاریخی به اسکندرنامه ­ی نظامی گنجه ­ای اشاره کرد.

تعلیمی و اموزشی یکی از محتوای مثنوی است که نمونه ی آن گلشن راز شیخ محمود شبستری میباشد و از دیگر محتوای مثنوی اخلاقی نام دارد مثل بوستان سعدی .

مثنوی عاشقانه مثل خسرو و شیرین و مثنوی نظامی و بزمی همانند ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی.

از مثنوی های عارفانه میتوان به نمونه هایی نظیر مثنوی معنوی مولوی و حدیقه الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار نیشابوری اشاره کرد.

کاربردهای قالب شعری مثنوی

در داستان­های حماسی و تاریخی، می توان از قالب شعری مثنوی بهره گرفت که از این داستانها می توان به شاهنامۀ فردوسی و گرشاسب­ نامۀ اسدی توسی اشاره کرد.

درواقع مثنوی برای سرودن داستان‌ها و مطالب طولانی کاربرد دارد

از قالب شعری مثنوی برای داستان­های عاشقانه یا صوفیانه نیز می توان استفاده کرد؛ به طور مثال خسرو و شیرین و لیلی و مجنون نظامی و سلامان و اَبسال جامی.

قالب شعر مثنوی در طرح آموزه­های عرفانی، کاربرد دارد و این طرح ها نظیر حدیقۀ الحقیقه سنایی و منطق الطیر عطار و مثنوی مولوی می باشد.

برای طرح مطالب تعلیمی و اخلاقی می توان از قالب شعری مثنوی استفاده کرد، مثلا بوستان سعدی.

موضوعات مثنوی

در انواع قالب های شعر فارسی، کهن ترین قالب، مثنوی میباشد که رواج آن دوره ی رواج شعر دری بر می گردد. از موضوعات مثنوی می توان به حماسه،  داستان،  تمثیل یا حکایات اخلاقی و مضمون های فلسفی، دینی، عرفانی و اجتماعی اشاره کرد.

نمونه ای از مثنوی

مثنوی معنوی (مولوی)

سوی جامع می‌شد آن یک شهریار

خلق را می‌زد نقیب و چوبدار

آن یکی را سر شکستی چوب‌زن

و آن دگر را بر دریدی پیرهن

در میانه، بیدلی ده چوب خورد

بی‌گناهی، که برو از راه برد

خون چکان رو کرد با شاه و بگفت

ظلم ظاهر بین چه پرسی از نهفت

خیر تو این است جامع می‌روی

تا چه باشد شر و وزرت ای غوی

شاهنامه (فردوسی)  

الا ای برآورده چرخ بلند

چه داریی به پیری مرا مستمند

چو بودم جوان، برترم داشتی

به پیری مرا خوار بگذاشتی

همی زرد گردد گل کامگار

همی پرنیان گردد از رنج، خار

دوتایی شد آن سرو نازان به باغ

همان تیره گشت آن فروزان چراغ

پر از برف شد کوهسار سیاه

همی لشکر از شاه بیند گناه

به کردار مادر بدی تاکنون

همی ریخت باید ز رنج تو خون

وفا و خرد نیست نزدیک تو

پر از رنجم از رای تاریک تو

مرا کاش هرگز نپرورده‌یی

چو پرورده بودی نیازرده‌یی

بنالم ز تو پیش یزدان پاک

خروشان به سر بر، پراگنده خاک

گردآوری: بخش فرهنگ و هنر ستاره آبی