یکی از لقب‌هایی که از گذشته تا کنون به اصفهان داده‌اند، «نصف جهان» است. عبارتی پرادعا و پرمعنا که بیانگر جایگاه این شهر در عرصه‌های گوناگون تاریخی، فرهنگی، هنری و معماری است. در این مقاله به بررسی دلایل این لقب، ریشه‌های تاریخی آن و ویژگی‌هایی مختلفی از شهر اصفهان خواهیم پرداخت که آن را شایسته این لقب کرده است.
پیشینه تاریخی شهر اصفهان
شهر اصفهان در مرکز ایران قرار دارد و بعد از شهرهای تهران و مشهد، سومین کلانشهر پرجمعیت ایران و چهارمین کلانشهر پرجمعیت خاورمیانه محسوب می‌شود. این شهر که سه میراث جهانی یونسکو را در دل خود جای‌داده است به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کلان‌شهرهای ایران شناخته می‌شود.
اصفهان از گذشته تاکنون به دلیل موقعیت خوب جغرافیایی و قرارگیری در مرکز فلات ایران و نزدیکی به رود زاینده‌رود و دوری از مرزها پایتخت سه دوره از حکومت‌های: آل بویه، سلجوقیان و صفویان بوده است و دوران اوج خود را در دوره حکومت شاه‌عباس صفوی سپری کرده است.
زمانی که در سال 1006 هجری قمری و بدستور شاه عباس صفوی، پایتخت از قزوین به اصفهان تغییر کرد، بناهای تاریخی و مهم بسیاری در این شهر احداث شد. مسجدها، آب‌انبارها، کاروانسراها و کاخ‌های بسیاری در این دوران ساخته شد و در آن زمان نمای آن از شهر قسطنطنیه هم وسیعتر بود. در دوران اوج شهر اصفهان حدود 137 کاخ، 162 مسجد، 273حمام، 48 مدرسه و 12گورستان ساخته شده بود.
لقب اصفهان نصف جهان نیز در دوران صفوی به این شهر داده شد. پس از دوران صفوی نیز در طی حکومت‌های مختلف این شهر نقش مهمی در تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و سیاست برعهده داشته است. معماری منحصربه‌فرد، صنایع‌دستی خاص، کارهای هنری و اماکن گردشگری زیبا از رکن‌های جدانشدنی اصفهان است.
ریشه تاریخی لقب «نصف جهان»
همان‌طور که اشاره کردیم عبارت «اصفهان نصف جهان است» از سده‌های گذشته به‌ویژه از دوره صفوی در میان مردم ایران رواج داشته و اولین‌بار توسط جهانگردان و مورخان دوره صفوی یاد شده است. در آن زمان که اصفهان پایتخت ایران بود، در اوج عظمت و شکوفایی قرار داشت. نقل‌قول‌های بسیاری از جهانگردان و شاعران ایرانی وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها می‌پردازیم.
نقل‌قول ژان شاردن
ژان شاردن (Jean Chardin) جهانگرد بزرگ فرانسوی بود که ایران را دوباره به‌عنوان مقصد سفرش انتخاب کرد. اولین سفر او که حدود شش سال به طول انجامید در زمان سلطنت شاه‌عباس دوم و شاه سلیمان بود سپس مجدداً در سال‌های 1081 تا 1087 هجری قمری به ایران سفر کرد و توانست زبان فارسی را به خوبی بیاموزد. وی در سفرنامه خود می‌گوید که «هر آنچه در شرق و غرب دیده‌ام، در اصفهان گرد آمده است.». شاردن می‌نویسد که «اصفهان پایتخت ایران با حومه آن یکی از بزرگ‌ترین شهرهای دنیاست اطراف آن کمتر از 12 لیو (لیو مقیاس قدیمی اندازه‌گیری مسافت در فرانسه است که معادل 4 کیلومتر بوده) نیست». او معتقد بود که اصفهان به‌اندازه شهر لندن که پرجمعیت‌ترین شهرهای اروپاست، جمعیت دارد.
بر اساس همین نظر شاردن و تنوع آثار تاریخی و جاذبه‌های طبیعی و بناهای باشکوه بود که لقب “نصف جهان” بر آن نهاده شد؛ به این معنا که هرکس اصفهان را ببیند، گویی نیمی از زیبایی‌های جهان را دیده است.
سفرنامه پیترو دلاواله
پیترو دلاواله (Pietro Della Valle) شرق شناس و جهانگرد ایتالیایی است که به کشورهای مختلف آسیایی و خاورمیانه از جمله ایران سفر کرده‌است. دلاواله در زمان جنگ میان ایران و عثمانی به همراه همسرش وارد ایران شد و از شهرهای مختلفی مانند: همدان، گلپایگان، اصفهان، فیروزکوه، اردبیل، شیراز، لار و بندرعباس و استان مازندران بازدید کرد. سفرنامه وی شامل 36 نامه است که از این تعداد 18 نامه به ایران اختصاص دارد.
دل واله در سفرنامه خود چنین نوشته است که: «در مشرق‌زمین به‌استثنای قسطنطنیه و حومه آن، واقعاً هیچ یک از نقاط دیگر را نمی‌توان با اصفهان مقایسه کرد و نسبت به قسطنطنیه نیز اصفهان نه‌تنها از بسیاری جهات مساوی است؛ بلکه به‌جرئت می‌توان گفت از آن برتر است. از لحاظ وسعت، اصفهان با ناپل برابر و شاید مختصری کوچک‌تر باشد. با الحاق محلات به اصفهان، این شهر از قسطنطنیه و حتی رم بزرگ‌تر خواهد شد».
وی همچنین در خصوص معماری دوران صفوی می‌نویسد: «حفظ تناسب در معماری و ظرافت کار باعث تجلی در زیبایی میدان نقش‌جهان است و با وجودی که عمارت‌های میدان ناو و نادر رم بلندتر و غنی‌تر هستند؛ اگر جرئت این را داشته باشم، باید بگویم میدان شاه را به دلایل مختلفی بر آن ترجیح می‌دهم.»
شکوه و عظمت معماری ایرانی – اسلامی
میدان نقش‌جهان که امروزه در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، نماد بارز شکوه و عظمت معماری در کلانشهر اصفهان است. این میدان یکی از بزرگ‌ترین میادین تاریخی دنیاست و در اطراف آن، آثار ماندگاری مانند: مسجد امام، مسجد شیخ لطف‌الله، کاخ عالی‌قاپو و بازار قیصریه قرار دارند.
شما می‌توانید با خرید بلیط قطار فوری از آثار دیدنی دیگری مانند پل خواجو و سی‌وسه‌پل، کاخ چهل‌ستون، کاخ هشت‌بهشت، عمارت منارجنبان، آتشگاه اصفهان، مناره چهل‌دختران، برج کبوتر مرداویج، برج‌های کبوتر گورت، میدان عتیق، خانه جواهری، خانه مشیرالملک، خانه تاریخی معتمدی (ملاباجی)، خانه دهدشتی، عمارت انگورستان ملک، کاخ سرهنگ، پل مارنان، موزه هنرهای تزیینی اصفهان (رکیب‌خانه)، موزه موسیقی اصفهان، موزه تاریخ طبیعی اصفهان، موزه عصار خانه شاهی، باغ‌موزه پروانه‌ها، موزه صدف اصفهان، کلیسای وانک، کلیسای بیت اللحم، کلیسای هاکوپ، کلیسای مریم مقدس، مسجد امام، مسجد جامع، مسجد حکیم، مدرسه چهارباغ، حمام شیخ بهایی، حمام قاضی و حمام علی‌قلی آقا که ترکیب باشکوه از هنر و معماری بوجود آورده‌اند و تنها در معدود نقاط جهان یافت می‌شود، بازدید کنید که این خود دلیلی محکم برای شهرت جهانی اصفهان است.
مرکز فرهنگ، علم و هنر
اصفهان در طول تاریخ، پذیرای دانشمندان، فلاسفه، شعرا و هنرمندان بزرگی بوده است. مدارس دینی، کتابخانه‌ها و کارگاه‌های هنری اصفهان، از دوران صفوی تا قاجار وجود داشته و از گذشته تا کنون این شهر مرکز هنرهای سنتی مانند میناکاری، خاتم‌کاری، قلم‌زنی، منبت‌کاری و فرش‌بافی بوده است.
کلام آخر
لقب «نصف جهان» برای اصفهان، توصیفی شایسته‌ای از شهری است که در دل خود ترکیبی از تاریخ، فرهنگ، هنر و طبیعت را جای‌داده است. شکوه معماری و هنرهای دستی، پایتختی چند حکومت، فراوانی جمعیت و جاذبه‌های گردشگری بسیاری باعث شده است تا هر گردشگری پس از بازدید از اصفهان، آن را «نصف جهان» بنامد؛ چرا که در زیبایی، شکوه و تاریخ، کمتر شهری در دنیا می‌تواند با اصفهان برابری کند.
