ترنه در استان هرمزگان؛ شاهکار مهندسی باستانی در دل رودخانه شور
تِرِنُه
در دل چشم‌انداز گرم و خشک جنوب ایران، آنجا که کوه‌ها و خاک با عطش و کم‌آبی خو گرفته‌اند، سازه‌ای باشکوه و خاموش به نام تِرِنُه، قرن‌هاست که ایستاده و بی‌صدا روایت‌گر نبوغ انسان در سازگاری با محیط سخت پیرامون خود است. این اثر تاریخی در روستای کوخرد از شهرستان بستک واقع در غرب استان هرمزگان، یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های دانش بومی در مهندسی پایدار منابع آب محسوب می‌شود.
موقعیت جغرافیایی و تاریخی تِرِنُه
تِرِنُه در مسیر موسوم به «راه باغ زردی» و در بستر رودخانه مهران ساخته شده است. این سازه کهن، به دوره زرتشتیان و ساسانیان بازمی‌گردد و گواهی است بر دیرینگی تمدن و آگاهی مردم این خطه از تاریخ. نام پیشین کوخرد، سیبه بوده و در گذشته دارای دو رشته قنات فعال بوده است که از کوه ناخ سرچشمه می‌گرفتند و با عبور از دشتی خشک، به زمین‌های حاصل‌خیز در جنوب روستا می‌رسیدند.
کارکرد و اهمیت تِرِنُه
چالش اصلی این قنات‌ها، عبور از رودخانه شور مهران بود. در صورت اختلاط آب قنات با آب شور رودخانه، آب دیگر قابل استفاده نمی‌بود. راه‌حل درخشان نیاکان ما، احداث تونلی سنگی با ملات مقاوم ساروج در زیر بستر رودخانه بود؛ تونلی که آب شیرین را بدون تماس با آب شور به سوی دیگر منتقل می‌کرد. به این تونل، تِرِنُه گفته می‌شود. این سازه نه تنها ابزاری برای تأمین آب، بلکه نشانه‌ای از آگاهی زیست‌محیطی و شناخت ژئوتکنیکی مردم منطقه به شمار می‌رفت.
ویژگی‌های فنی و ساختاری تِرِنُه
تِرِنُه از مصالحی چون سنگ رودخانه‌ای و ملات ساروج ساخته شده و طراحی آن به گونه‌ای بوده که در برابر فشار جریان آب، شوری و رطوبت مقاومت بالایی داشته باشد.
طول تونل: حدود 500 متر
مقطع داخلی: مستطیلی با عرض 1.8 متر و ارتفاع 1.5 متر
تنوره‌ها: در فواصل 20 تا 30 متری قرار گرفته‌اند و نقش تهویه، نورگیری و لایروبی را ایفا می‌کرده‌اند.
حوضچه‌های تنظیم فشار: در نقاطی خاص برای کنترل جریان و ذخیره‌سازی آب تعبیه شده بودند.
تمام این اجزا به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که کارکرد پایدار و مداوم تونل را تضمین کنند.
جایگاه فرهنگی و زیست‌محیطی تِرِنُه
تِرِنُه فقط یک سازه مهندسی نیست؛ بخشی از فرهنگ و حیات مردمان جنوب است. این تونل در گذشته، آبیاری باغ‌های مرکبات و نخلستان‌های وسیعی را در مناطقی همچون بک احمد، بشکرو و مدی‌آباد بر عهده داشته و سکونت در منطقه را ممکن می‌کرده است. امروزه هرچند آثار باغ‌ها از میان رفته، اما بقایای قنات و خود ترنه، همچنان استوار باقی مانده‌اند.
ثبت ملی و نیاز به حفاظت تِرِنُه
سازه ترنه در دی‌ماه 1382 با شماره 10927 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. با این حال، تهدیداتی نظیر سیلاب‌ها، خاک‌برداری‌های غیرکارشناسی و فقدان آموزش عمومی نسبت به اهمیت این‌گونه آثار، بقای آن را در معرض خطر قرار داده است.
میراثی زنده در دل طبیعت سخت تِرِنُه
در جهانی که بحران آب به یکی از اصلی‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی بشر تبدیل شده، بازگشت به میراثی همچون تِرِنُه می‌تواند الهام‌بخش راه‌حل‌های نو بر پایه‌ی دانش بومی باشد. این سازه نمونه‌ای از «مدیریت کمبود» است؛ دانشی که در جنوب ایران به جای وفور، بر حکمت و صرفه‌جویی بنا شده است.
سوالات متداول درباره ترنه در استان هرمزگان
1. ترنه در استان هرمزگان چیست؟
ترنه یک سازه آبی باستانی است که در زیر رودخانه مهران در روستای کوخرد واقع شده و برای انتقال آب شیرین بدون تماس با آب شور طراحی شده است.
2. قدمت سازه ترنه به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
قدمت ترنه به دوره ساسانیان و دوران زرتشتیان بازمی‌گردد و از جمله آثار مهندسی آبی پیش از اسلام در جنوب ایران به شمار می‌آید.
3. هدف از ساخت ترنه چه بوده است؟
هدف اصلی از ساخت ترنه، عبور دادن آب شیرین قنات‌ها از زیر رودخانه شور مهران به سمت زمین‌های کشاورزی در آن‌سوی رودخانه بوده است.
4. ترنه در کدام منطقه از هرمزگان قرار دارد؟
ترنه در بخش کوخرد از شهرستان بستک در غرب استان هرمزگان و در مسیر راه باغ زردی، در دل رودخانه مهران قرار گرفته است.
5. آیا ترنه در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است؟
بله، سازه آبی ترنه در دی‌ماه 1382 با شماره 10927 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و به عنوان میراثی فرهنگی تحت حفاظت قرار دارد.
جمع‌بندی
تِرِنُه نه‌تنها بخشی از تاریخ مهندسی ایران، بلکه نماینده‌ای از خرد جمعی و زیست‌هوشمندانه‌ی نیاکان ما در دل اقلیمی سخت و خشک است. بازدید از این اثر باستانی، فرصتی است برای آشنایی با روایت‌هایی از تدبیر، پایداری و امید؛ روایتی که همچنان از میان سنگ و ساروج، در بستر رودخانه مهران جاری است.
گرد آوری:بخش گردشگری ستاره آبی
